(Bài viết được đăng trên báo Tuổi trẻ Cuối tuần, số ra ngày 5/12. Mời các bạn đón đọc. Dưới đây là bản Writer’s Cut.)

Nhập vào cụm từ The Tree of Truth (cây sồi sự thật), trình duyệt web của Margus Magi hiện lên một “cái cây chỉ số” với các màu lá xanh, đỏ, vàng và 15 cành nhánh minh họa cho những lĩnh vực quan trọng nhất của xã hội Estonia. Rê chuột lên từng cái lá, các chỉ số thống kê và biểu đồ đối sánh xuất hiện. Margus chỉ cho tôi thấy đất nước của anh đang làm tốt và chưa tốt ở đâu.

Chẳng hạn, nhờ đọc từ cái cây, tôi biết theo mục tiêu phát triển bền vững 2030, Estonia đang kiểm soát rất tốt tổng lượng khí phát thải nhà kính (lá xanh) so với cả khối EU. Nhưng theo tiêu chuẩn chiến lược phát triển quốc gia Estonia 2035, thì lượng phát thải khí nhà kính trong giao thông hiện vẫn đang ở mức cao (lá đỏ), chứng tỏ lĩnh vực này đang xấu đi hoặc thiếu định hướng phát triển cho mục tiêu này. Các bên có trách nhiệm cần tìm cách giảm số này xuống 35% vào trước 2035. Dựa vào những thống kê từ “cây sự thật”,các Bộ, Ban, Ngành liên quan biết vấn đề cần phải xử lý tiếp theo là gì. Người dân thì biết rõ bức tranh tổng thể của thứ mình cần giám sát.

Cái cây minh bạch ấy là một trong những thành quả của hành trình chuyển đổi số gọi là E-Estonia. Đây là một trong những dự án lớn nhất từ khi độc lập tới giờ của quốc gia nhỏ nhắn vùng Baltic vì liên đới toàn thể bộ máy dịch vụ công và từng người trong số 1.3 triệu dân.

Margus cười cười nói, nhờ chuyển đổi số mà thế giới biết đến Estonia nhiều hơn. Thật vậy, bên cạnh start-up kỳ lân nổi tiếng như Skype, các tổ chức như OECD và Liên hợp quốc xếp Estonia là một trong những quốc gia hàng đầu về chuyển đổi số dịch vụ công. Họ đã làm gì để có mức số hóa và minh bạch đáng nể này?

Từ sau khi Liên bang Xô viết sụp đổ đến 100% thủ tục hành chính công diễn ra online

Cách Margus Magi nói chuyện vô cùng hài hước nhưng cũng vô cùng chính xác. Anh từng là cố vấn cho tổng thống và chính phủ Estonia về chính sách chuyển đổi số và quản lý xã hội số. Hiện anh đang làm việc ở Ủy ban Châu Âu về hỗ trợ chuyển đổi số toàn cầu.

Margus kể, sau khi Liên bang Xô viết sụp đổ (1991), đất nước Estonia độc lập non trẻ còn nghèo và ít dân. Nếu một nửa dân số phải vào bộ máy hành chính làm việc thì còn mấy người làm kinh tế nữa. Không những thế, Estonia còn phải giải quyết tàn dư của hệ thống chính trị cũ và đảm bảo chỗ đứng của mình trong cộng đồng quốc tế. Trước những thử thách ở thời điểm đó (1992), chính phủ Estonia đứng đầu là Thủ tướng Matt Laar khi ấy mới 32 tuổi, có một quyết định chiến lược: phải có tầm nhìn xa và thúc đẩy tốc độ xử lý của bộ máy chính quyền.

Chế độ liên bang Xô viết để lại cho Estonia một kho báu, hàng loạt các nhà khoa học và kỹ sư tài năng thuộc nhiều lĩnh vực, trong đó có lĩnh vực công nghệ thông tin và truyền thông. Khi liên bang sụp đổ, các tài năng này chuyển sang các công ty và tập đoàn tư, và sau đó được chính quyền Estonia non trẻ trọng dụng.

Điểm đứt gãy trong chính trị và kinh tế lúc đó khiến Estonia bỏ lỡ làn sóng công nghệ đang phổ biến. Vì không thể có các công nghệ này, họ “nhảy cóc” lên các loại công nghệ tân tiến hơn ngay khi bước chân vào phát triển công nghệ số. Một lời khuyên nổi tiếng mà Thủ tướng Matt Laar nhận được từ các nhà khoa học Estonia là “Đừng mua cái gì cũ.” Chẳng hạn, thay vì sổ séc ngân hàng, Estonia đã có thẻ ngân hàng và giải pháp ngân hàng điện tử vào những năm 1993, hoặc thay vì đi qua điện thoại cố định, họ tiến lên luôn điện thoại di động.

Về mặt hệ thống, cũng vì nghèo mà Estonia không thể mua các hệ thống quản lý từ các tập đoàn lớn bên ngoài mà phải tự phát triển nền tảng số phù hợp với mình. Nội các của Thủ tướng Matt Laar khi ấy cũng toàn là những người trẻ, dày kinh nghiệm ở mảng ngân hàng điện tử nhưng non nớt nơi chính trường. Non nên liều, họ sẵn sàng đối mặt với rủi ro và tất tay vào “canh bạc” phát triển công nghệ số. Hành trình E-Estonia – số hóa Estonia bắt đầu từ đó.

Tới năm 2022, đã có 99% dịch vụ công của Estonia được thực hiện qua Internet, trừ mỗi chuyện ly hôn là phải ra tận nơi đăng ký. Trong bối cảnh người dân ở nhiều quốc gia cứ hễ đi làm giấy tờ là xác định phải nghỉ một, hai ngày làm việc, thì người dân và các cơ quan Estonia có thể thực hiện trực tuyến giao dịch ngân hàng (từ năm 1996), khai thuế (từ năm 2000), yêu cầu và nhận dữ liệu liên cơ quan (2001), làm căn cước điện tử (2001), ký điện tử kèm mốc thời gian thực (2002), công chứng (từ 2006), đăng ký kinh doanh (từ 2007), lưu trữ hồ sơ sức khỏe (từ 2008), bầu cử (từ 2005) hay đăng ký làm cư dân điện tử (từ 2014) … Thậm chí đến năm 2024, người dân đã có thể … ly hôn online, đánh dấu 100% dịch vụ công hoàn toàn trực tuyến.

Những nguyên lý của hệ thống xã hội điện tử của Estonia

Mặc dù Estonia thường xuyên hợp tác và hướng dẫn các quốc gia khác chuyển đổi số, trong đó có Việt Nam, Margus khẳng định: “Không bao giờ có kiểu giải pháp chính phủ điện tử mua về dùng được liền. Mọi thứ đều phải dựa vào bối cảnh mà địa phương hóa, “đo ni đóng giày”. Kể cả khi có sẵn hệ thống thì chính cách thực thi mới kích hoạt sự thay đổi, và từ đó niềm tin mới được xây dựng. Chỉ khi người dân tin chính quyền thì chuyển đổi số mới phát huy tác dụng.” Chính phủ Estonia đã gầy dựng niềm tin nơi người dân như thế nào?

Nguyên lý 1: Minh bạch để tăng niềm tin

Nếu người dân không tin tưởng chính quyền thì họ không chia sẻ dữ liệu. Một quốc gia không có dữ liệu thì không thể chuyển đổi số. Thành công sớm của E-Estonia xuất phát từ niềm tin của người dân vào chính quyền.

Nhiều chuyên gia nhận định sự tin tưởng này mang tính cá nhân (đất nước nhỏ nên người dân thường quen biết nhau), và kế thừa từ sự hào hứng và ý thức trách nhiệm chung của một đất nước mới vừa giành độc lập. Tuy nhiên, Margus khẳng định niềm tin này không chỉ đến từ văn hóa và bối cảnh, mà còn được thiết kế và gầy dựng qua nhiều thực hành. Trong đó, tính minh bạch là một yếu tố cần thiết để thúc đẩy sự tin tưởng tối quan trọng này.

Một ví dụ quan trọng của tính minh bạch ở Estonia diễn ra vào thời điểm 1990 – 2000. Lúc này, các doanh nghiệp và cửa hàng tại Estonia điêu đứng vì giới mafia có tổ chức lộng hành. Mafia có thể dễ dàng kiếm một khoản vay đứng dưới tên của một chủ cửa hàng nào đó mà không cần chứng minh gì cả. Những “tay cò” trung gian góp phần lũng đoạn và làm tăng sự quan liêu của bộ máy hành chính tham ô dựa trên giấy tờ.

Để giải quyết tình trạng này, chính phủ Estonia đã biến việc đăng ký kinh doanh và khai thuế trở nên vô cùng dễ dàng, khuyến khích người dân tham gia. Giờ đây, khi các nhà đầu tư nước ngoài muốn bước chân vào Estonia, chỉ qua vài phút họ đã có thể chắc chắn mình đang giao dịch với ai, thuộc loại hình công ty nào.

Nguyên lý 2: Bắt dữ liệu dịch chuyển chứ không bắt con người di chuyển

Để người dân tin vào hệ thống thì nó cần cho thấy sự thuận tiện và hoạt động vì người dân. Theo truyền thống như các quốc gia khác, chính phủ Estonia cũng được chia làm các Bộ, Ban, Ngành riêng biệt. Mỗi đơn vị có kho dữ liệu và cổng thông tin riêng. Nhưng để chuyển đổi số hiệu quả thật, những thông tin phải được trao đổi giữa các cơ quan với nhau, tức là đòi hỏi các cơ quan này phải tin nhau.

Nhưng nắm dữ liệu là nắm quyền lực. Làm sao để khuyến khích các cơ quan chia sẻ dữ liệu của mình? Năm 2001, chính phủ Estonia triển khai X-Road, một mạng lưới kết nối thông tin có kiến trúc phân tán. Nghĩa là các Bộ hay cơ quan vẫn giữ lấy cơ sở dữ liệu của họ, nhưng khi cần, họ có thể yêu cầu và nhận dữ liệu nhanh chóng và bảo mật theo “con đường X-Road”.

Tiêu chuẩn việc trao đổi dữ liệu liên cơ quan thể hiện qua chính sách “Chỉ một lần” (Once Only), tức là không có một thông tin nào công dân phải nhập hai lần. Một khi chính phủ đã có thông tin về bạn, thì dữ liệu đó phải được trao đổi giữa các đơn vị hành chính công. Khi các cơ quan công có thể tái sử dụng thông tin thì chất lượng dữ liệu tăng và còn cho phép tự động hóa nhiều dịch vụ công khác.

Việc lưu thông dữ liệu xuyên suốt nhiều khi đóng vai trò sống còn chứ không chỉ là tiện lợi. Ví dụ, thông thường, khi đi khám bệnh ở nhiều bệnh viện khác nhau, người bệnh phải thực hiện lại các xét nghiệm – do dữ liệu bị phân mảnh hoặc vì xét nghiệm là một nguồn thu của bệnh viện, khiến quá trình điều trị bị chậm lại hoặc bỏ sót quan sát nào đó.

Khi chuyển đổi số, các bệnh viện ở Estonia có chung một kho lưu trữ hình ảnh và một bộ kết quả xét nghiệm thống nhất. Các bác sỹ có thể dễ dàng xem xét lịch sử khám chữa bệnh của bệnh nhân để hiểu toàn bộ. Tích hợp dữ liệu bệnh án giúp tiết kiệm tiền và tăng tốc độ điều trị cho bệnh nhân.

Ngoài ra, một hệ thống định danh điện tử thống nhất để xác minh và sử dụng cho toàn bộ dịch vụ công và một số dịch vụ tư cũng rất quan trọng. Người dân Estonia có thể chứng minh bản thân qua nhiều cách và không cần nhiều tài khoản và mật khẩu cho các dịch vụ khác nhau.

Nguyên lý 3: “Dịch vụ công tốt nhất là khi người dân không cần phải đăng ký mà vẫn được hưởng.”

Tiện lợi trong dịch vụ công là một trong các lý do khiến người dân Estonia hài lòng và tin tưởng vào bộ máy chính quyền. Theo khảo sát năm 2024 của OECD, 82% người Estonia hài lòng với các dịch vụ công của nước mình.

Margus nói, “dịch vụ công tốt nhất là khi người dân không cần phải đăng ký mà vẫn được hưởng.” Thấy tôi tròn mắt ngạc nhiên, anh lấy vài ví dụ để giải thích. Khi làm thủ tục thuế, hệ thống đã tự động ghi nhận sẵn. Một người không biết gì về thủ tục thuế như Margus chỉ cần kiểm tra lại chứ không cần tính toán gì.

Hoặc giả sử một cặp vợ chồng sắp có con, việc số hóa đúng giúp ích gì cho họ? Khi vợ sinh, chồng sẽ được tự động duyệt nghỉ phép và hưởng bảo hiểm cùng với vợ, vì thông tin đã được đồng bộ mà không cần người chồng đăng ký. Con sinh ra, bạn đăng ký khai sinh cho bé trực tuyến. Con bạn được tự động cung cấp một mã số định danh quốc gia trực tuyến mà không cần phải xếp hàng đăng ký căn cước.

Sự tự động này có được nhờ sự chia sẻ thông tin giữa các đơn vị hành chính (X-Road) và quy trình đã được “cắt gọt” bớt rườm rà. Nguyên Tổng thống Estonia Kersti Kaljulaid (nhiệm kỳ 2016 – 2021) cho biết: “Một điều cốt lõi trong thành công của Estonia là đơn giản hóa các quy trình trước khi số hóa. Nhiều quốc gia chỉ đơn giản là số hóa các thủ tục cũ, không còn cần thiết hoặc quá phức tạp, tạo ra một “bộ máy quan liêu kỹ thuật số” hơn là một hệ thống thực sự hiệu quả. Còn Estonia xem xét kỹ lưỡng quy trình trước và sau đó số hóa những gì còn lại để các giải pháp mang lại giá trị thực tế.”

Nguyên lý 4: Bảo vệ dữ liệu của người dân bằng mọi giá

Bảo mật và minh bạch song hành. Margus khẳng định, “Chính phủ không phải là chủ sở hữu dữ liệu. Công dân mới là chủ thể và chủ sở hữu dữ liệu. Chính phủ cần phải làm bất cứ điều gì có thể trong khả năng để bảo vệ dữ liệu của người dân.”

Từ năm 2008, trước khi Bitcoin ra đời, công nghệ chuỗi khối (blockchain) đã được Estonia thử nghiệm. Vào năm 2012, nước này chính thức sử dụng blockchain để bảo vệ dữ liệu và làm minh chứng cho các dịch vụ công.

Cụ thể, công nghệ blockchain không lưu trữ dữ liệu mà lưu bằng chứng mã hóa về tính toàn vẹn, thời gian đăng ký, truy cập và nguồn gốc của dữ liệu. Vào bất kỳ thời điểm nào, người dân Estonia cũng có thể đăng nhập để biết dữ liệu gì của mình đã được cán bộ tại cơ quan nào đó theo dõi và vào khi nào. Ai đã xem hồ sơ bệnh án của họ, ai thay đổi thông tin doanh nghiệp, sử dụng mã số thuế cá nhân, hay thay đổi dữ liệu bất động sản của họ. Dấu vết điện tử “dính” trên hồ sơ của người dân Estonia là không thể bị xóa hoặc thay đổi.

Nguyên lý 5: Khuyến khích người dân tham gia và xây dựng hệ thống

Khi tôi hỏi mất bao lâu để người dân Estonia thực sự sử dụng các dịch vụ điện tử. Margus thành thật trả lời rằng truyền thông và giáo dục người dân “một nỗ lực liên tục và không ngừng nghỉ”. Mất khoảng 8 năm từ khi triển khai (năm 2001) để X-Road đạt được độ phủ 80% dịch vụ công; và nhiều thời gian hơn thế để hệ thống định danh điện tử được phổ biến rộng rãi.

Nhưng khuyến khích người dân tham gia chỉ là bước đầu, quan trọng là lắng nghe và cải thiện dựa trên phản hồi. Khi người dân so sánh trải nghiệm dịch vụ công với các nền tảng thương mại (ví dụ, đăng ký kinh doanh có dễ dàng như đăng ký tài khoản Netflix không), điều này tạo áp lực này thúc đẩy chính phủ cải thiện chất lượng dịch vụ của mình.

Gân đây, các báo cáo ghi nhận chỉ số tin tưởng của người dân Estonia vào chính phủ giảm đi. Điều này phản ánh một nghịch lý mà Estonia đang đối mặt: những yếu tố tạo nên sự hiệu quả -tự động hóa, quy trình chuẩn hóa, tốc độ xử lý- có thể tạo ra khoảng cách giữa công dân và chính quyền. Khi tương tác trở nên quá máy móc, người dân có thể thấy thiếu những yếu tố như đối thoại, lắng nghe, đồng cảm và công nhận, và qua đó mà giảm mức độ tin tưởng và giảm sự hợp tác của người dân.

Từ đây ta thấy một vòng lặp, khi nào sự quan tâm bị lệch về phía quy trình và hệ thống, niềm tin của người dân có thể suy giảm. Do đó, những đổi mới về công nghệ và quy trình cần diễn ra liên tục, linh hoạt, và đặt con người vào trung tâm.

Nguyên lý 6: Giáo dục công nghệ từ sớm

Nhận thức được thành công của xã hội số có được từ sớm là do được kế thừa từ nền tảng nhân tài khoa học kỹ thuật của liên bang Xô viết, Estonia sớm triển khai tích hợp công nghệ thông tin vào chương trình học.

Để tiếp tục phát triển nền tảng công nghệ thông tin, Estonia chủ đích tích hợp dạy công nghệ thông tin vào chương trình giáo dục phổ thông và ngoại khóa vào năm 1997, qua chương trình Tiger Leap. Mọi trường học của Estonia đều được kết nối internet và thiết bị công nghệ phù hợp. Mọi giáo viên đều được tập huấn nâng cao khả năng sử dụng công nghệ. Đối với người lớn, chính phủ Estonia đầu tư vào các chương trình hướng dẫn người dân, nhất là ở nông thôn, sử dụng các thiết bị và dịch vụ điện tử. Đến năm 2002, nhiều trường học ở Estonia dần mở rộng sang các hình thức trực tuyến. Đến nay, 90% trường học ở Estonia có các hệ thống quản lý học tập số hóa để phụ huynh, học sinh hiểu rõ về con em mình.

Tinh thần Tiger Leap vẫn đang được duy trì, khi tháng 9/2025, chính phủ Estonia công bố chương trình AI Leap. Họ khuyến khích giáo viên và học sinh các trung học phổ thông và cao đẳng nghề trên toàn quốc sử dụng AI trong việc dạy và học. Ngoài việc cung cấp truy cập miễn phí tới các mô hình AI tiên tiến nhất, Bộ Giáo dục Estonia bắt tay với những nhà khởi nghiệp công nghệ nổi tiếng của nước này để lên các kế hoạch tập huấn giáo viên, thiết kế chương trình học, tích hợp vào hệ thống e-learning sẵn có.

Công thức chuyển đổi số không nằm ở công nghệ

Bối cảnh lịch sử, dân số nhỏ, đặc điểm chính trị, xã hội và định hướng “liều lĩnh” phát triển công nghệ thông tin từ sớm đã cùng tạo nên một xã hội số E-Estonia phát triển. Rõ ràng, quá trình chuyển đổi số của Estonia, hay của bất kỳ quốc gia nào khác, không phải là công thức để áp dụng y chang.

Trong suốt cuộc nói chuyện với Margus, tôi luôn canh cánh một câu hỏi căn bản: Tại sao phải chuyển đổi số? Bên cạnh động lực về phát triển kinh tế, hay kiểm soát an ninh xã hội, Margus cuối cùng cũng có một câu trả lời khiến tôi hài lòng, chuyển đổi số giúp trao quyền cho người dân.

Câu chuyện của E-Estonia cho chúng ta một bài học quan trọng để chuyển đổi số thành công: Việc quản lý một xã hội số phụ thuộc vào niềm tin nhiều hơn là công nghệ. Người dân cần cảm thấy một hệ thống hoạt động vì mình, trông thấy tiếng nói của họ được lắng nghe và được trao quyền để góp phần chỉnh sửa hệ thống, chứ không phải chỉ nhất nhất làm theo những quy trình đã cũ.

Tài trợ công tác đến Hội nghị Phát triển Toàn cầu 2025 được hỗ trợ bởi GlobalDev, nền tảng truyền thông nghiên cứu của Mạng lưới Phát triển Toàn cầu (GDN). Hội nghị được bởi Quỹ Nghiên cứu Phát triển Quốc tế (FERDI) và Trung tâm Nghiên cứu Phát triển Quốc tế (CERDI).

Bạn đọc của The Too Blue Scientist cũng đã góp phần đưa tôi đến hội nghị này. Cám ơn mọi người.

Quan điểm của bài viết độc lập với nguồn tài trợ.

✨Niềm vui ✨ khi viết bài này phóng lên không trung 🌏 🚀, vượt qua cả đường Kármán, nhờ được tiếp thêm nhiên liệu từ sự ủng hộ 🧧💸 của chị Khải Đơn, Phan Nhi, cô Lan Anh, Hoàng Tâm, Yến Phạm, Ngân và An, Rosie, chị Linh Trịnh, chị Quỳnh Như, Mắt Bét, Saoline, Law, Trân, Diên An, cô Vân, Thảo, Vân Anh và nhiều bạn đọc khác.