Đang lúc rối ren về bão lũ, mình nóng lòng như bạn. Nhưng chúng ta cần minh mẫn để hành động đúng.
Mình giảng dạy và nghiên cứu về Tư duy phản biện. Phản biện ở đây là xem xét kỹ lưỡng, chứ không chỉ là “cãi lại”. Kiểm chứng thông tin là một kỹ năng quan trọng trong năng lực tư duy phản biện nhưng nhiều người bỏ qua. Vì mất thời gian, vì khó.
Kiểm chứng thông tin không phải là bàng quan hay đứng ngoài luồng. “Người ta đang sống dở chết dở mày kiểm chứng cái gì?” Kiểm chứng để hành động bớt sai, dành tâm trí và nguồn lực cho việc đúng đắn và cần kíp hơn.
Nên bạn đừng bỏ qua kiểm chứng, mà hãy làm theo cách dễ và nhanh hơn dưới đây.
Ngắn gọn nhất thì kiểm chứng có thể chỉ đơn giản là bắt đầu bằng câu hỏi: Cái này có thật không? Đọc và xem cái gì cũng hỏi vậy. Nhưng làm sao biết thông tin nào là thật?
Cách kiểm chứng thông tin cũ là gì? Sao nó không ổn nữa rồi? Theo truyền thống, nguồn tri thức và thông tin tốt thường được bạn tin nếu nó đi qua 3 kênh sau: (kênh 1) mắt mình thấy tai mình nghe; (kênh 2) suy luận nguyên nhân – kết quả; và (kênh 3) ai đó đáng tin nói mình biết.
Thời buổi bây giờ AI làm kênh 1 không còn đáng tin nữa. Video, hình ảnh, âm thanh nhái cái một. Nên coi như kênh này bỏ qua. Trừ phi bạn tận mắt chứng kiến.
Chỉ có kênh 2 thì không đủ. Ai từng bị lừa rồi ạ? Chia buồn với nhau, nhưng có phải logic vô cùng hợp lý nhưng không hề có thật, đúng không?
Nên kênh 3 đang rất quan trọng. Dù thông tin gì, ai đang nói cho mình?
Nhưng trong bối cảnh thông tin quá tải, ai nấy đều rối bời và nặng trĩu về bão lũ, cứu hộ, cứu trợ, tái thiết, ta hay quên hỏi điều đó.
Nên đây là hướng dẫn cụ thể hơn với các bước rất dễ làm. Cách kiểm chứng thông tin gồm các bước sau:
Dừng lại. Đọc ít tin lại. Không đọc ít đi được thì đọc chậm lại, cuộn chậm lại. Vì tâm trí quá tải thì không kiểm chứng được gì hết, ai nói gì mình cũng tin cho nhanh.
Để ý cảm xúc, cảm giác của mình khi đọc. Tin nào gây ra cảm xúc mạnh: giận dữ, căng thẳng, đau buồn, gấp rút giải quyết, … thì là dấu hiệu để minh chậm lại. Vì mình dễ đồng cảm, các nguồn tin đòi sự chú ý của mình thì hay đánh vào đây. Thuật toán mạng xã hội đưa tin cho bạn qua cách này.
Chậm lại rồi làm gì? Đi vào kiểm chứng thôi.
Tạm chia ra hai mức độ kiểm chứng thông tin. Tuỳ vào thời gian và sự nghiêm túc bạn có mà chọn sử dụng.
Mức độ 1, kiểm chứng thẩm quyền của người đưa tin. Người đứng đằng sau thông tin thực sự là ai? Họ có thẩm quyền, uy tín gì về thông tin và tuyên bố họ đưa ra? Nguồn tin chính thống hay độc lập? Có bằng chứng khách quan hay dựa trên ý kiến chủ quan?
Nếu nguồn tin độc lập kèm ý kiến chủ quan thì mình cần phân biệt bằng chứng thiệt và diễn giải của người ta.
Một trong những cách để kiểm tra thẩm quyền là xem những người mình biết và nguồn tin tin cậy nghĩ gì về người này? Nếu không biết hoặc tìm được thông tin về họ thì thôi không nghe.
Biết lúc nào cần bỏ qua còn quan trọng hơn việc đào sâu xem xét. Đào sai chỗ có khi thiệt hại hơn không làm gì. (Critical ignoring trước, critical thinking sau.)
Kiểm chứng xong bước này, thấy người đăng ổn ổn thì đọc tiếp. Dù vẫn nên giữ một ít hoài nghi về thông tin ấy cho mình.
Mức độ 2 là kiểm chứng chính thông tin đó. Tìm kiếm qua các công cụ (Google, Facebook) xem có nguồn tin nào bàn về vấn đề này mà có thẩm quyền tốt hơn không? Những nguồn tin đáng tin cậy khác nói gì về thông tin này?
Ví dụ, một nick facebook nói về thông tin thuỷ điện ABC, thì đã có báo chí, báo cáo, nghiên cứu khoa học khác nói gì về nó chưa?
Cuối cùng, tìm về nguồn gốc của thông tin để đối chiếu. Nếu trên mạng có thì tìm. Nếu trên mạng không có thì phải kiếm người ngoài đời để hỏi. Chúng ta đòi nguồn tham khảo là để kiểm chứng, nào phải để làm khó dễ ai.
Sử dụng AI trong quá trình tìm kiếm thì coi chừng, nếu có nhiều người nói sai về cùng một thứ thì AI cũng nói sai.
Tóm lại, phương pháp kiểm chứng thông tin này xoay quanh các bước sau:
– Chậm lại. Dừng lại (Bắt buộc)
– Người đưa ra thông tin này là ai? Bạn biết họ ra sao? Họ có thẩm quyền về thông tin, lĩnh vực này không? Không thì bỏ qua luôn, có thì đọc tiếp. (Bắt buộc)
– Những nguồn đáng tin khác nói gì về thông tin này? (Rất nên làm nha.)
– Có tìm được nguồn gốc ban đầu của thông tin không? Có phải nó được diễn giải như vậy không? (Có thời gian thì đào.)
Kiểm chứng thông tin theo cách trên đây dễ làm hơn nhiều so với các cách truyền thống đang được giảng dạy ở nhiều trường, kể cả trường báo chí. Tất nhiên nó vẫn có lỗi và chưa được tối ưu. Nhưng mình sẽ nói trong một bài khác. Bạn làm thử trước nhé.
Nguồn tham khảo của hướng dẫn này
– Kinh nghiệm và nghiên cứu của mình (chưa kịp công bố)
– Chương trình Đạo đức công dân số của Standford