Thế giới nào cho người lớn tuổi?

(Bài viết được đăng trên báo Tuổi trẻ Cuối tuần số ra ngày 22/8/2025, mời bạn đón đọc. Dưới đây là bản Writer’s Cut.)

Đầu năm 2022, trước hôm tôi về Việt Nam hai ngày thì ông nội mất. Qua thăm bà nội, lúc ấy đã lẫn nhiều, quanh nhà vẫn còn những mẩu giấy dán bằng băng dính nhăn nheo ông ghi, sót trên cánh cửa, lò vi sóng, hay trên tủ lạnh. Chưa ai kịp gỡ xuống. Như “trường sinh linh giá” trong truyện Harry Potter, một phần ký ức con người ta lưu giữ trong những kỷ vật.

Ông nội là tấm gương sáng trí tôi ngầm noi theo. Những ngày hè hồi nhỏ ở nhà ông bà, tôi nghe ông kể chuyện gia phả và tỉ thứ phức tạp khác trong đời người lớn. Ông lục trong tủ chồng sổ giấy kẻ ô ly dày cộp, những xấp tờ lịch tường xé theo ngày, mặt sau chi chít chữ viết tháu. (Còn cách nào ghi nhật ký thông minh hơn?) Ông “nói có sách, mách có chứng” với tôi, lý lẽ đâu ra đấy. Sau này cuốn Luật Trí não (John Medina) củng cố cho tôi, thói quen ghi chú và động não phản biện thông tin đã giúp ông luôn minh mẫn, cả vào lúc cơ thể hao mòn nhất.

Chạy trốn tuổi già là điều không thể. Ngoài 30, thứ “lão hoá” tôi quan tâm không nằm ở nếp nhăn trên mặt hay sự chảy xệ ở những chỗ khác (dù cũng quan trọng). Quan sát người thân già đi, tôi muốn mình “lão hoá có chuẩn bị”.

Lão hóa có phổ quát không?

Đầu những năm 1900, tuổi thọ trung bình của loài người chỉ vào khoảng 30-40 tuổi [1]. Thậm chí, có ước lượng rằng tất cả con người từng có mặt trên Trái Đất này, phần lớn không sống quá 20 tuổi. Chả trách người xưa khao khát “trường sinh bất lão”.

Hơn 100 năm sau tính tới 2020, loài người khắp nơi đã tự kéo tuổi thọ của mình lên đáng kể: 72 năm [1]. Giờ đây, nếu sống đến 65 tuổi, 60% là bạn sẽ sống tiếp đến 80 tuổi [2]. Nhưng sống lâu hơn làm gì khi tuổi già cũng không mấy dễ chịu?

Này nhé, về sinh học, dễ thấy nhất là da bắt đầu thêm nhiều nếp nhăn và tóc bạc. Các chứng bệnh liên quan đến tuổi tác như ung thư, tiểu đường, bệnh tim mạch, … dần xuất hiện. Rồi các hệ cơ quan bắt đầu suy yếu các chức năng từng thành thạo: mất trí nhớ, mất thính giác, mất thị giác, mất cơ. Đến một lúc, như cuốn Ngày thứ ba với Morrie tả, người ta mất đi sự độc lập. Bạn-khi-rất-già không còn tự làm những điều cơ bản riêng tư nhất được nữa.

Thành ra, ngoài số tuổi, các nhà khoa học còn sử dụng một đơn vị nữa để đo tốc độ lão hoá là “nguy cơ tử vong”. Tuy đã sống lâu hơn, nhưng nguy cơ tử vong của loài người gần như không đổi. Sau mốc 10 tuổi, cứ mỗi 8 năm thì nguy cơ tử vong của bạn sẽ tăng gấp đôi. Có những chấn thương, nhiễm trùng không nhất thiết xảy ra vì bạn già nhưng trầm trọng và khó lành hơn khi còn trẻ. Bạn gãy xương năm 15 tuổi thì bạn bè vô tư kí tên lên băng bó bột, gãy xương năm 85 tuổi họ sẽ ghi tên lên phong bì.

Để đo quãng thời gian khỏe mạnh, người ta dùng khái niệm “health-span”, bổ sung cho khái niệm “quãng đời” nói chung (life-span), bao gồm cả khoảng thời gian đau bệnh. Hỏi thử nhé, bạn muốn (a) sống khoẻ lâu dài nhưng chết nhanh, hay (b) sống lâu hơn, trải qua giai đoạn đau ốm bệnh tật rồi chết từ từ?

Với con người tạm thời như vậy, còn trong tự nhiên, già chưa chắc đã lão hóa. Theo nhà khoa học Andrew Steele, lão hoá không phải là một hiện tượng phổ quát tới mức loài nào cũng mắc. Thậm chí, không phải động vật nào cũng…chết [4]. Thuỷ tức có thể sống đến 1000 năm! So với 72 năm tuổi thọ người thì này là bất tử rồi.

Một số loài động vật có tốc độ lão hoá thấp hơn ta nhiều. Rùa Galápagos sống được tới 177 năm mà cơ thể không có nhiều dấu hiệu lão hóa, sinh sản vẫn ngon lành [6]. Chuột dũi trụi lông tuy chỉ sống quãng đời 31 năm nhưng không hề mắc bệnh tật và miễn nhiễm với ung thư. Nói cách khác, chúng già và chết, nhưng không … lão hoá. Dựa vào những trường hợp này mà con người vẫn có hi vọng “thắng” tự nhiên.

Trong khi khoa học đang tìm cách để tăng cả health-span và life-span của con người, thì xã hội đang làm gì?

Ủng hộ The Too Blue Scientist 💰

Đoàn mình để người già qua một bên và đi tiếp được không?

Vị trí của người cao tuổi đang trở nên lung lay hơn bao giờ hết trong xã hội loài người [10]. Họ đang buộc phải sống trong một thế giới không thật sự dành cho họ, từ thế giới vật lý tới trên mạng. Rất nhiều đồ vật đáng lẽ có thể phục vụ người cao tuổi tốt lại có cơ chế phức tạp [8]. Bạn phải ấn mạnh cỡ nào để mở lò vi sóng? Bạn phải giặt đống chăn màn này ở chế độ nào? Nhà cao tầng với cầu thang bộ bậc cao, phải leo như leo núi mới phòng ngủ. Quảng cáo thuốc và thực phẩm chức năng thật giả tràn lan khắp nơi không được kiểm soát. Các thiết bị kĩ thuật số và ứng dụng “thông minh” đẻ ra hàng loạt các tính năng mới với cài đặt và ngôn ngữ khó hiểu.

Trong mấy tuần ở nhà sau khi về nước, tôi cố gắng hướng dẫn mẹ sử dụng vài ứng dụng ngân hàng và thấy rất nản. Không biết các nhà phát triển ứng dụng có bố mẹ, ông bà trên 60 tuổi dùng ứng dụng do mọi người làm không?

Người lớn tuổi còn là nhóm đối tượng bị lừa đảo và khai thác rất nhiều nhưng thiếu phòng vệ. Năm 2023, trong một nghiên cứu trên 644 người lớn tuổi ở Hoa Kỳ, với độ tuổi trung bình là 85,6 tuổi, người tham gia được cho tương tác với các trang web và trường hợp lừa đảo có kiểm soát. Có tới 16,4% người lớn tuổi đã không ngần ngại cung cấp thông tin cá nhân cho đối tượng, nếu nhân rộng ra, đây là con số khổng lồ.

Dân số Việt Nam và thế giới đang già đi, người già ngày càng đông [9]. Bỏ qua người già là bỏ qua một hệ thống trí khôn và kinh nghiệm vượt thời gian. Vì vậy, việc kiến tạo một xã hội bao gồm cả người lớn tuổi là một nhu cầu vô cùng cấp thiết. Những vấn đề trên chưa được giải quyết thấu đáo vì thiếu đồng cảm với người lớn. Trong mô hình Tư duy thiết kế (Design Thinking), ta cần đồng cảm để hiểu hơn về đối tượng cần giúp đỡ.

Phải làm người già mới thấu tuổi già

Tuổi già giống như một cơn đau. Ta không tả được nó mà chỉ có thể so sánh với một cái khác, “đau NHƯ THỂ là …” Trông vẻ bên ngoài một người, mình dễ đoán được họ cao tuổi vì da nhăn nheo, khom lưng, chậm chạp. Nhưng mình không biết được họ cảm thấy như nào bên trong. Người ta có khả năng đồng cảm nhưng rất cần trí tưởng tượng. Và cảm nhận một cơ thể già đi nằm ngoài sức tưởng tượng của phần lớn chúng ta, thành ra ít ai đồng cảm được với người lớn tuổi.

Joseph Coughlin, giám đốc Phòng thí nghiệm Tuổi già AgeLab, thuộc Viện công nghệ Massachusetts (MIT – Hoa Kỳ) kể rằng, rất nhiều bạn trẻ trình bày với ông về ý tưởng cây gậy gắn hệ thống định vị. GPS và có hệ thống báo động nhắc các ông bà già đi uống thuốc. “Họ nghĩ rằng người già chỉ biết đi tìm thuốc thôi.” Một nghiên cứu khác về hệ thống báo ngã chỉ ra rằng 83% trường hợp người già ngã nhưng không thèm bấm nút báo cho người thân. Vì bấm nút này khác gì chấp nhận mình già! Đấy là hai trong số những sản phẩm cho người già mà thiếu đồng cảm với họ. Làm sao để thấu tuổi già?

Thỏ trong bộ đồ 70 tuổi. Ảnh: MIT Age Lab

AgeLab phát triển bộ đồ đặc biệt AGNES [3, 5], “Hệ thống mặc vào là già ngay”. Mặc nó vào, tâm hồn bạn được nhét nút vào một cơ thể già nua 70 tuổi. Bộ đồ này đã xuất hiện trong series phim tài liệu Limitless (2023), do Chris Hemsworth (Thỏ trong Marvel) làm nhân vật chính, đi khám phá các giới hạn cơ thể người. Nhìn anh chàng cơ bắp cuồn cuộn đi lại chậm chạp và khó khăn trong bộ đồ là đủ hiểu: “Mặc nó vào kinh khủng lắm. Tôi không nhìn rõ, không nghe rõ gì hết. Mọi thứ cứ như đóng lại với tôi” – anh chàng cơ bắp cuồn cuộn hay quay búa nói trong phim.

Adam Gopnik, tác giả tờ The New Yorker, thì miêu tả bộ đồ như sau. Một cái kính tròng vàng tạo cảm giác của một đôi mắt già cỗi. Một cái đai đeo cổ gây cản trở chuyển động xương sống vùng cổ. Dây quấn quanh cổ tay, cùi chỏ, và đầu gối mô phỏng sự tắc cứng ở các khớp quan trọng. Đôi giày cao cổ gắn đệm làm mất cảm giác địa hình. Hai đôi găng tay làm giảm cảm nhận bề mặt, cản trở ngón tay co duỗi. [8] Nút tai làm giảm thính lực. Tất cả bộ phận đều bị cản trở.

Người già đi siêu thị mua sắm thế nào? (Nguồn: AgeLab MIT)

Mặc AGNES vào, mới đầu bạn chỉ thấy nặng tí thôi. Nhưng tích tắc sau thì bạn nổi khùng. Bộ đồ bẻ cong ý chí bạn như bẻ cột sống. Tất cả tác vụ dù là nhỏ nhất, bạn-khi-già phải nỗ lực rất nhiều và tập trung cao độ. Không đơn giản là với tay lấy lọ hạt nêm đâu, bạn phải rướn mình vươn tay chạm tới cái lọ rồi run run nhấc nó lên và vặn mãi bằng lòng bàn tay thì nắp mới xoay. Tôi hỏi bạn to tên gì, bạn giật mình vì không thấy tôi đâu cả do tầm nhìn bị hạn chế, rồi bảo không nghe thấy gì hết nói to lên!

Mặc những bộ đồ mô phỏng tuổi cao như AGNES vào, các nhà nghiên cứu, nhà thiết kế và phát triển sản phẩm, kĩ sư, sinh viên, … hiểu hơn về những giới hạn của người già rồi tìm cách hỗ trợ đúng đắn. AgeLab dùng AGNES để nghiên cứu điều chỉnh phương tiện giao thông công cộng, nhà cửa và đồ gia dụng, hay cửa hàng mua sắm cho thân thiện hơn với người lớn tuổi [6]. Các nhân viên chăm sóc sức khỏe ở viện dưỡng lão nhờ vào những bộ đồ này để tạo nên chương trình hướng dẫn phòng chống ngã cho người lớn tuổi. Nhờ thế mà các hướng dẫn sát với thực tế và trải nghiệm thật hơn là chỉ những lời sáo rỗng. [13]

Người lớn tuổi đi tàu điện thế nào? (Ảnh: MIT AgeLab)

Ngoài ra, bộ đồ khoác lên bạn trạng thái tinh thần và cảm xúc thường trực của người già, bất lực và bực bội. Và từ bên trong, bạn-khi-già có thể chả nghĩ vấn đề ở mình. Bạn phóng chiếu sự chán nản của mình lên thế giới bên ngoài. [8] Đi đứng giữa đường thế thằng kia! Cái máy giặt phức tạp thế! Mấy đứa choai choai ba lăng nhăng! Mày nói to lên xem nào, đây lãng tai!

Các sinh viên Y ngành Vật lý trị liệu được cho mặc thử để trải nghiệm cảm giác và những khó khăn của bệnh nhân trong các tương tác hàng ngày. Nhờ nó, các bác sỹ và điều dưỡng tương lai thấu được những thay đổi trong giải phẫu khi người ta già đi, không còn chỉ trên giấy tờ nữa. Sự đồng cảm giúp họ tương tác và hỗ trợ người bệnh lớn tuổi tốt hơn. Không phải ngẫu nhiên mà tính kiên nhẫn, y đức và chủ trương chăm sóc lấy người bệnh làm trung tâm là tôn chỉ trong điều dưỡng lão khoa. [12, 14]

Bộ đồ GERT(https://www.qub.ac.uk/sites/intersim/AboutUs/Resources/TaskTrainers/AgingSimulationSuitGERT/)

Các công ty thiết kế kiến trúc như Corgan dùng bộ đồ GERT (tương tự như AGNES) để thấu hiểu khách hàng trong những việc thoạt nhìn đơn giản như định hướng trong sân bay hay bệnh viện. Dựa vào trải nghiệm, họ thiết kế không gian, vượt khỏi các tiêu chuẩn có sẵn trong ngành công nghiệp này.

Ví dụ: theo tiêu chuẩn, sảnh chờ ở sân bay thường có không gian rộng để nhiều người di chuyển. Khi mặc bộ đồ GERT vào, người thử nghiệm mất nhiều thời gian hơn để di chuyển tới các cổng ra máy bay. Khoảng cách xa dẫn tới nhu cầu ngồi nghỉ trong sân bay cao, nhưng thực tế lại có rất ít chỗ để bám nếu lỡ mất thăng bằng hoặc cần nghỉ chân. “Nhờ đó mà chúng tôi hiểu sân bay cần có nhiều ghế dài hơn và các nơi để vịn tay vào”, Samatha Flores, đại diện hãng Corgan kể. Hãng cũng tư vấn các sân bay nên sử dụng thang cuốn chờ ba bậc chờ thay cho thang chỉ có một hoặc hai bậc chờ [15]. Khi bạn khó bước nhanh thì có thêm bậc chờ sẽ giúp bạn an toàn và yên tâm hơn.

Rõ ràng, thấu hiểu trải nghiệm cá nhân là thứ cần để thay đổi các hệ thống.

Ủng hộ The Too Blue Scientist 💰

“Xem người học như ông bà mình, lắng nghe để hiểu nhu cầu.”

Ngoài cách làm cho mình già đi, bạn cũng có thể trò chuyện và lắng nghe người cao tuổi để hiểu các nhu cầu của họ.

Công dân số bạc là một dự án lớp học kỹ năng dành người cao tuổi tự tin hơn trong thế giới số, nhằm thu hẹp khoảng cách giữa họ và thế hệ trẻ hơn (17). Ngay từ những lớp học đầu tiên, đội ngũ đã cùng các cô chú ngồi lại để lắng nghe và tìm hiểu: họ muốn học gì, học vào buổi nào, và thời lượng bao lâu là phù hợp.

Chị Phan Bảo Thy, người sáng lập dự án, kể tôi biết: “Khi bắt đầu làm dự án, đội ngũ luôn xem các cô, chú, bác học viên như ông bà mình để thiết kế mô hình lớp học, nội dung học. Với người cao tuổi, yêu cầu lớn nhất chính là được lắng nghe và được kết nối; sau đó mới đến nhu cầu an toàn khi tham gia thế giới số. Hướng dẫn sử dụng các công cụ số là cách để cô chú chủ động tìm hiểu. Cần kiến thức để cô chú bác hiểu và biết cách bảo vệ mình.”

Một lớp học kỹ năng số cho người cao tuổi. Ảnh: Công dân số bạc

Việc dạy kỹ năng số cho người lớn tuổi không hề đơn giản, không thể đưa 30 – 40 ông bà vào cùng một lớp để giảng dạy như học sinh được. Chị Thy chia sẻ mô hình lớp học cộng đồng “có quy mô nhỏ, một cộng tác viên kèm 2 – 3 ông bà để có thể quan sát, hỗ trợ tùy theo tình hình sức khỏe, năng lực nghe nhìn, và thực hành trên thiết bị.”

Sau khi học lớp cơ bản, các cô chú cũng sẵn sàng học các lớp nâng cao về livestream để có thể đưa sản phẩm dịch vụ như sản phẩm thủ công, cây cối,.. lên các tài khoản TikTok của mình. Chứng tỏ, người lớn tuổi cũng có nhu cầu về việc làm, đam mê cống hiến, và chứng minh năng lực với xã hội. Các cô chú học viên chủ động trong việc đăng ký mở lớp ở khu vực của mình để tạo ra giá trị cho cộng đồng họ đang sinh sống, cho thấy nỗ lực kết nối, xoá nhoà khoảng cách của người cao tuổi với xã hội, nhất là với thế hệ trẻ. Nhưng người già có làm bạn với người trẻ được không?

Người trẻ cần người lớn tuổi. Người lớn tuổi cần bạn bè.

Nhiều nghiên cứu tổ chức các buổi họp mặt định kỳ giữa người già và người trẻ. Họ phát hiện nhóm bạn bè thuộc nhiều thế hệ mang lại những lợi ích đặc biệt mà những nhóm bạn đồng trang lứa không có. [16]

Đầu tiên, có bạn bè kiểu này có thể gây dựng cộng đồng và lòng thấu cảm. Vì tập hợp nhiều nhóm tuổi giúp xoá nhoà stereotypes (tưởng là người già thế này, tưởng là người trẻ thế kia) và hạn chế hiện tượng đối xử không công bằng dựa trên so sánh tuổi tác (ageism).

Qua nghiên cứu, các cá nhân có những góc nhìn mới mẻ và trưởng thành hơn về mình và lẫn nhau. Những người lớn tuổi tham gia nghiên cứu nói những đồng nghiệp trẻ mang lại sáng tạo, tươi vui, và góc nhìn mới, kiến thức kĩ năng mới vào công việc. Người trẻ tuổi thì khen những người già cũng có thể mang lại góc nhìn đằm và bình tĩnh hơn, lại còn là những người thầy dày kinh nghiệm, và giúp nơi làm việc vận hành hiệu quả hơn.

Chọn làm bạn với những người khác biệt tuổi tác còn làm giảm so sánh và áp lực. Bình thường, ta hay so sánh cuộc sống của mình với những bạn bè ngang tuổi rồi cảm thấy áp lực. Chính những người bạn lớn tuổi hơn hoặc trẻ tuổi hơn giúp ta thấy được toàn cảnh và bớt so sánh. Đối với người già, nếu chỉ đặt họ “vào cùng một giỏ” thì nhiều khi không tốt, vì họ hay phải chứng kiến bạn mình lần lượt qua đời. Có bạn trẻ, người lớn lạc quan hơn.

Cuộc đối thoại của nhóm bạn lệch tuổi thường giàu và thú vị hơn vì va chạm giữa góc nhìn và kinh nghiệm, sinh ra nếp nghĩ, góc nhìn mới. Nếu đang trải qua khó khăn như thất nghiệp, chia tay người yêu, ta có thể đau khổ tột cùng. Nhưng nếu chứng kiến cách người lớn đã trải qua những khó khăn tương tự, ta thấy họ đã sống tốt, trưởng thành, phát triển hơn tới mức nào.

Thế là, ngoài văn nghệ, những hội nhóm Người cao tuổi có thể mở rộng sang nhiều lĩnh vực khác. Chẳng hạn, sẽ ra sao nếu ta có một người bạn lớn tuổi, một mentor hướng dẫn chuyện nghỉ hưu?

Kết

Xã hội đừng chỉ ăn mừng thành công của người trẻ, như 30 Under 30s mà cần thêm 60 Over 60s nữa, để tôn vinh những người lớn tuổi giải quyết vấn đề của chính họ và bạn bè. Như phòng nghiên cứu AgeLab có một hội nghị thường niên tên Lãnh đạo phong cách sống tuổi 85+ Hay ở Nhật, bà cụ Masako Wakamiya từng gây bão Internet học lập trình ở tuổi 81 xong thiết kế game cho bạn bè đồng trang lứa chơi [11].

Giả sử tất cả bạn đọc của The Too Blue Scientist sẽ sống tới 65 tuổi, bắt đầu nghỉ hưu. Một nửa trong số chúng ta sống tiếp tới 85. Thử chia quãng đời 85 năm này ra làm 4 phần thì 8000 ngày cuối đời trông như thế nào? Câu hỏi mà chúng ta học vỡ lòng tiếng Anh hồi xưa “What do you do in your free time?” trở thành một câu hỏi triết học, Ông/Bà làm gì trong thời gian rảnh rỗi?

✨Niềm vui ✨ khi viết bài này phóng lên không trung 🌏 🚀, vượt qua cả đường Kármán, nhờ được tiếp thêm nhiên liệu từ sự ủng hộ 🧧💸 của chị Khải Đơn, Phan Nhi, cô Lan Anh, Hoàng Tâm, Yến Phạm, Ngân và An, Rosie, chị Linh Trịnh, chị Quỳnh Như, Mắt Bét, Saoline, Law, Trân, Diên An, cô Vân, Thảo, Vân Anh và nhiều bạn đọc khác.